ابوالفضل بیهقی؛ تاریخنگار بزرگ سدهٔ پنجم هجری
ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی (۳۸۵–۴۷۰ هجری قمری)، معروف به بیهقی، یکی از برجستهترین تاریخنگاران و نثرنویسان ادب فارسی است. او در شهر بیهق (که امروزه سبزوار نام دارد) در خراسان زاده شد. دوران زندگی او همزمان با حکومت غزنویان، بهویژه دورههای سلطان محمود و سلطان مسعود غزنوی، بود. بیهقی بخش عمدهٔ عمر خود را در دربار غزنویان گذراند و در دستگاه دیوان رسالت (دبیرخانهٔ سلطنتی) خدمت میکرد.
زندگی و تحصیلات
بیهقی در محیطی فرهنگی و دانشدوست پرورش یافت. تحصیلات خود را در علوم ادبی، دینی و دیوانی به پایان رساند و به سبب دانایی و امانتداری، وارد دستگاه اداری غزنویان شد. نخست دبیر زیردست بونصر مشکان، رئیس دیوان رسالت، بود. پس از درگذشت بونصر، مدتی از کار برکنار شد و دشواریها و بیمهریهای بسیاری دید، اما بعدها دوباره به کار بازگشت. تجربهٔ سالها حضور در دربار و مشاهدهٔ مستقیم حوادث، سبب شد که بیهقی بعدها اثری بینظیر در تاریخنگاری فارسی پدید آورد.
اثر جاویدان: تاریخ بیهقی
اثر اصلی و مشهور بیهقی، کتاب «تاریخ مسعودی» یا همان «تاریخ بیهقی» است. این اثر در اصل در حدود سی جلد نوشته شده بود، ولی متأسفانه تنها بخشی از آن – که مربوط به دوران سلطنت سلطان مسعود غزنوی است – به دست ما رسیده است. با وجود ناقص بودن، همین بخش از نظر تاریخی و ادبی یکی از ارزشمندترین آثار نثر فارسی است.
در این کتاب، بیهقی به شرح دقیق و واقعگرایانهٔ رویدادهای زمان خود پرداخته است. او نهتنها حوادث سیاسی و نظامی، بلکه خلقوخوی اشخاص، رفتار درباریان، و حتی جزئیات زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم را نیز با دقتی شگفتانگیز بیان میکند. نثر بیهقی، نثری است پخته، روان، مستدل و زنده که از سادگی و فصاحت خاصی برخوردار است. وی در عین پایبندی به واقعیت، نگاهی انتقادی و اخلاقی به قدرت و سیاست دارد و همین رویکرد، او را از مورخان درباری متمایز میکند.
ویژگیهای سبک و اندیشهٔ بیهقی
بیهقی را میتوان بنیانگذار نثر داستانی و تاریخی فارسی دانست. نوشتههای او آمیزهای از دقت تاریخی، تحلیل روانشناختی، و زیبایی ادبی است. او در بیان رخدادها از اسناد و مشاهدات مستقیم بهره میگیرد و از اغراق و چاپلوسی پرهیز میکند. در عین حال، در بسیاری از بخشها، گفتوگوها و صحنهها را چنان زنده تصویر میکند که گویی داستانی واقعی پیش چشم خواننده در جریان است.
بیهقی انسانی خردمند، دیندار، و راستگو بود. در لابهلای تاریخ خود، بارها از ناپایداری دنیا، بیوفایی قدرت، و ارزش خرد و راستی سخن میگوید. نگاه او به جهان و سیاست، نگاهی اخلاقی و انسانی است، نه صرفاً سیاسی یا درباری.
اهمیت و جایگاه در ادب فارسی
«تاریخ بیهقی» نهتنها از نظر تاریخی، بلکه از لحاظ ادبی نیز یکی از شاهکارهای نثر فارسی کلاسیک به شمار میرود. بسیاری از پژوهشگران، نثر او را الگویی برای نثر معیار فارسی میدانند. سبک بیهقی پلی است میان نثر سادهٔ آغازین فارسی (مانند ترجمههای قدیم قرآن و تفسیرها) و نثر فنی و پیچیدهٔ قرون بعد.
تأثیر بیهقی بر نویسندگان پس از خود، از جمله بر نثر تاریخی و ادبی ایران، عمیق بوده است. او با صداقت و خرد خود، الگویی از تاریخنگاری علمی و اخلاقی پدید آورد که هنوز پس از قرنها ستوده میشود.
درگذشت
ابوالفضل بیهقی سالهای پایانی عمر خود را در زادگاهش بیهق گذراند و در حدود سال ۴۷۰ هجری قمری درگذشت. او عمر خود را در خدمت دانش و حقیقتنویسی سپری کرد و اثری بر جای گذاشت که هم ارزش تاریخی دارد و هم بهعنوان اثری ادبی، تا امروز زنده و خواندنی است.
حسنک وزیر ( تاریخ بیهقی )